Değerlendirmenin Boyutları
Değerlendirmenin Boyutları : üçüncü bölümünde değerlendirme kuramı olarak adlandırdığımız üçüncü bir heyecan kuramı yer alır. Aslında bu, insanlann durumları değerlendirişinin (genel fizyolojik uyarılmayı değerlendirişlerinin değil) öznel heyecan yaşantısına ve heyecanlarla birleşen psikolojik uyarılmaya yol açtığını öne süren bir kuramlar grubudur.
Bu değerlendirme kuramlan, (a) herkesin yaşadığı başlıca heyecanlara tam koyan ve bunlan yaratan durum ve değerlendirme tiplerini ayırt eden kuramlar ve (b) değerlendirmelerin başlıca boyutlanm ve bu değerlendirmelerden kaynaklanan belirli heyecanlara tanıkoyan kuramlar şeklinde ayrılabilir.
Değerlendimıe kuramlannın birinci grubuna göre, görece küçük bir “temel” heyecanlar grubu vardır ve her heyecan bir olaya ilişkin belirli değerlendirmelerle sağlanır. çeşitli heyecanlan (örneğin korku) ve bu heyecanların ayn ayrı tetiklediği değedendirmeleri (tehdit) listeler. Bu temel heyecanlar her insan kültüründe ve bütün hayvanlar âleminde bulunabilir.
Bazı olaylar herkes tarafından aym şekilde değerlendirilebilir. Örneğin, tıslayan iri bir yılan, birçok hayvan ve insan tarafından tehdit olarak değerlendirilir.listelenendeğerlendirmeleri sağlayan tehdit tipleri ise türlere ve insan kültürlerine göre farklılaşabilir . Örneğin, birçok Amerikalı, bir kişinin plajda tamamen çıplak olarak yürüdüğünü gördüğünde şaşırır.
Ancak birçok Brezilyalı için böyle bir sahne önemli değildir, çünkü çıplak güneşlenmek Brezilya’da Amerika’dakinden daha yaygındır.İkinci grup değerlendirme kuramlan, değerlendirmelerin (temel bir heyecanlar grubundan çok) ayırt edilen boyutlarıyla ve bu boyutların duygusal sonuçlanyla ilgilidir. bu konuda bir örnek verilmiştir. Boyutlardan biri beklenen bir olayın arzulanabilirliği, diğeri olayın gerçekleşip gerçekleşmediğidir. Bu iki boyutu birleştirdiğimiz zaman olası dört değerlendirme elde ederiz.
Bunların her birinin ayn bir heyecan ürettiği görülür. (Konuyu basitleştirmek için örneğimizde yalnızca dört heyecan kullanıyoruz). Arzulanan bir olay olduğunda (âşık olmak gibi) neşe duyanz, arzulanan bir olay olmadığında (âşık olduğumuz kişi bize âşık olmadığmda) üzüntü duyanz, arzulanmayan bir olay gerçekleştiğinde (bir sınavın kötü geçmesi) sıkıntı duyanz, arzulanmayan bir olay gerçekleşmediğindeyse (sınavın kötü geçmemesi) rahatlama duyanz. Yukarıdaki örnek, yalmzca iki boyutu gösterir, ancak bilişsel değerlendirme kuramlannın çoğu, birçok boyutun var olduğunu öne sürer. Örneğin, Smith ve Ellsworth 15 farklı heyecam (örneğin öfke, suçluluk, üzüntü dahiltanımlamak için en az 6 boyutun gerekli olduğunu buldular. Bu boyutlar şunlan kapsıyordu:
(a) Durumun (hoş olan ya da olmayan) arzulanabilirliği,
(b) durumla ilgili beklentilerin gerektirdiği çaba,
(c) durumun kesinliği,
(d) kişinin duruma yöneltmek istediği dikkat,
(e) kişinin durumla ilgili heyecanlarının denetlenmesi, 0 kişinin durumdaki insandışı güçlere atfettiği denetim.
Son iki boyutun nasıl işlediğini göstermek için şu örneği verebiliriz: Öfke bir başkasının neden olduğu hoş olmayan bir durumla, suçluluk kişinin bizzat kendisinin gerçekleştirdiği hoş olmayan bir durumla, üzüntü ise koşulların denetlediği hoş olmayan bir durumla birleştirilir. Böylece, arkadaşınızla birlikte izlemek istediğiniz bir konseri kaçırmanız halinde, arkadaşınız yanlış bilet aldığı için konseri kaçırmışsanız öfkelenir, bu hatayı siz yapmışsanız suçluluk duyar, konser solistin hastalanması nedeniyle ertelenmişse üzülürsünüz. Bu türden bir yaklaşmam yaran, değerlendirme sürecini ayrıntılı olarak ele alması ve birçok duygusal yaşantıyı hesaba katmasıdır.
Son iki boyutun nasıl işlediğini göstermek için şu örneği verebiliriz: Öfke bir başkasının neden olduğu hoş olmayan bir durumla, suçluluk kişinin bizzat kendisinin gerçekleştirdiği hoş olmayan bir durumla, üzüntü ise koşulların denetlediği hoş olmayan bir durumla birleştirilir. Böylece, arkadaşınızla birlikte izlemek istediğiniz bir konseri kaçırmanız halinde, arkadaşınız yanlış bilet aldığı için konseri kaçırmışsanız öfkelenir, bu hatayı siz yapmışsanız suçluluk duyar, konser solistin hastalanması nedeniyle ertelenmişse üzülürsünüz. Bu türden bir yaklaşmam yaran, değerlendirme sürecini ayrıntılı olarak ele alması ve birçok duygusal yaşantıyı hesaba katmasıdır.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR
