Baytarlık

BAYTARLIK (beytara, hippiatry)

Hayvan Sağlığı ve Korunması:
Aşağıda mealini vereceğimiz âyet-i Kerimeler ve daha bazı âyetlerde yüce Rabbimiz, hayvanlarındainsanlargibi birer ümmet olduğunu, bu sebeble görüp gözetmeye sevgi ve merhamete lâyık olduklarını, aynı zamanda insanların faydası için yaratıldıklarını, etinden, sütünden, yününden, derisinden, kılından ve sırtlarından insanların faydalandıklarını açık bir şekilde beyan etmiştir. Meselâ:

*"Yeryüzünde yürüyen bütün hayvanlar ve gökyüzünde iki kanadıyla uçan kuşların hepsi de, ancak sizin gibi ümmetlerdir. Biz, o kitapta hiç birşeyi eksik bırakmadık. Nihayet onların hepside toparlanıp Rabb-lerinin huzuruna getirileceklerdir."(En'am 38)*"Gerçekten sizin için hayvanlardan alınacak dersler ve öğütler vardır. Zira onların karınlarındaki bağırsak muhteviyatı ile kan arasından meydana gelen içenlerin boğazından kolayca geçen hâlis bir süt içiriyoruz!" buyrulmuştur.

Peygamber Aleyhis-Selam da, hayvanların üzerine aşırı derecede yük vurulmasını, yaratıldığı gaye dışında kullanılmasını, eziyet ve işkence yapılmasını, gereksiz yere öldürülmesini, hedef yapılmasını, birbirleriyle dövüştürülmesini, hakaret edilmesini, yuva ve barınaklarının bozulmasını, yu mu rta ve yavru lan na zarar verilmesi ni yasaklamıştır. Yiyecek ve içeceklerine dikkat edilmesini, temizlikve bakımının iyi yapılmasını, hayat haklarına saygı duyulmasını, sütlerinin aşırı derecede sağılmayıp memesinde yavrusu için belli bir miktarda süt bırakılarak yavrunun gözetilmesini, onlara sevgi ve merhametle yaklaşmanın, aç ise doyurmanın, susuz ise suvarmanın, günahların bağışlanmasına vesile olacağını, hasta olanların tedavi edilmesini, cihad sırasında kullanılacak askeri malzeme niteliğinde olan at, katır ve deve gibi hayvanların özel koruluklarda otlatılması gibi konularda emirler vermiş ve tavsiyelerde bulunmuştur. Birkaç örnek:Korunmaları: Sahâbe'den Sevad b. Rebî(r.a.) demiştir ki: "Annemle beraber Peygamber Aleyhis-Selam'ın yanına varmış ve bazı isteklerde bulunmuştuk, bunun üzerine bize birkaç tane koyun verdi ve sağımı konusunda şöyle buyurdu: "Çocuklarına tenbih et, uzayan tırnaklarını kessinler, sütünü sağarken hayvanın memesine zarar vermesinler, memelerinden kan gelinceye kadar da sağmasınlar, yavrusu içjn dahi bir miktar süt bıraksınlar!"

*Yine Sahâbe'den Muâviye b. Kurre (r.a.)'nin anlattığına göre, Hac sırasında ihramlı bir kimsenin biniti, Devekuşu yuvasına basarak yumurtalarını ezmiş, bu durum Peygamber Aleyhis-Selam'a haber verilince: "Kırılan her yumurta için (ceza olarak) bir gün oruç tut ve bir fakirin karnını doyur!" buyurmuştur."Abdullah b. Abbâd ez-Zürekî, Medine'nin haram (yasak) bölgesi sınırları içinde ve kendilerine âit İbâha Kuyusu çevresinde bir serçe kuşu yakalamıştı. Bunu gören Ubâde b. Sâmit (r.a.), elindeki kuşu alarak salıvermiş ve şöyle demiştir: "Ey oğlum! İbrahim Aleyhis-Selam'ın Mekke'yi haram bölge ilan ettiği gibi, Pey-gamber Aleyhis-Selam da Medine'nin şu iki kara taşlığı arasını yasak bölge ilan etti (buralarda av avlanmaz, hayvanlar ürkütülmez bunu bilmiyor musun?)".3demiştir.

Tedavi:Enes İbni Mâlik (r.a.) demiştir ki: Yeni doğmuş olan kardeşim Abdullah'ı, Peygamber Aleyhis-Selam'ın mübarek duasını almak ve tahnik ettirmek için yanına vardığımda onu, abâyesini giyinmiş olduğu halde, deve ağılında tedavi maksad ıvla uvuz develeri ne katran sürerken buldum"

* Bir kimse İbni AbbasHz.lerinegelerek: "Benim bir yeti mim var, onun dadeveleri vardır. Bu develerin sütünden ben içebilir miyim?" diye sormuş. İbni Abbas (r.a.) de: "Eğer kaybolan develerini ararsan, uyuz olanlarına tedavi maksadıyla katran sürersen, su içtikleri havuzu tamir edersen, devenin yavrularına da zarar vermemek şartıyla içebilirsin!"demiştir.

*Vehb b. Keysan (r.a.) demiştir ki: Babam, Akik Yaylasında Ebû Hüreyre (r.a.)'yi ziyaret ettiğinde, ona: "Koyunlarına iyi bak, Ruamını (Ruam Hastalığını) tedavi et, yatıp kalktığı yeri temiz tut, bir kenarında da namazını kıl zira koyun bereketli bir hayvandır, ben koyunlarımla arkadaşlık kurdum, onlara insan gibi muamele ediyorum, çünkü ben Peygamber Aleyhis-Selam'ın: "Medine, yağmuru az olan bir beldedir" buyurduğunu işittim, dedi. Yağmurun az yağması, iyi bakılmadığı takdirde hayvanların sık sık hasta olmalarına, ve bulaşıcı hastalıklara yakalan malarına zemi n hazı rlamaktad ı r.

*Enes İbni Mâlik (r.a.) de şöyle der: "Bir Cuma günü Peygamber Aleyhis-Selam hutbe okuyordu, ben ise minberin yanındaoturuyordum, o sırada mescidin içinden bir kimse: "Ey Allah'ın Rasulü! Yağmur yağmaz oldu, hayvanlar hastalanıp ölümle karşı karşıya geldi, çoluk çocuk hastalandı, insanlar darlık ve sıkıntıya düştüler -Allah'a duâ ediniz de, bize yağmur versin!" dedi. Bunun üzerine Peygamber Aleyhis-Selam ellerini semaya kaldırdı ve duâ etmeye başladı, havada bulut bile yoktu, yüce Allah ansızın öyle bulutlar meydanagetirdi ve bir yağmur yağmaya başladı ki, mescidden evlerimize güç ujaştık ve yağmur yedigün devam etti..."

* Katran, uyuz hayvanların vücuduna,özellikle tırnakları arasına sürülür, uyuz hastalığının tedavisinde kullanılan merhem ve macunların içerisine de karıştırılarak kullanılır. Cihad Atları İçin Özel Koruluk: Cihad için hazırlanan atların otlaması için özel koruluk olarak ilan edilen yasak bölgelerden birisi de Nakî Vâdisi'dir. Medine'ye yaklaşık90 km. kadar uzaklıkta bulunan bu vadinin içinde bulunulduğu zaman çevre-sindeki dağ ve tepelerin görünmediği düz ve engin bir ovadır. Peygamber Aleyhis-Selam'ın korumaya aldığı ilk koruluklardandır. İçerisinde kum tanecikleri olmayan özlü bir toprağa sâhibdir. Korumaya alınan bu ovanın miktarı ise yaklaşık 48 km civarında idi. Ovanın ortasında ise hemen hemen bütün seneboyunca kalabilen, etraftaki tepelerden akıp gelerek vadide toplanan küçük gölcükler vardı. Ovanın korunmasını da sahabeden Heysem adında yüksek sesli bir kimseye vermiş ve ona: "Bu ovanın koruculuğunu sana veriyorum, her taraftan gelipte buraya zarar vermek isteyenlere engel olacaksın!" deyince, Heysem: "Ben yalnız bir kimseyim, yanımda kızlarımdan başka bana yardımcı olacak kimsem de yok" diyerek mazeret beyan etmek istemiş, fakat Peygamber Aleyhis-Selam: "Yakın bir gelecekte Allah seni bir oğlan çocuğu ile rızıklandıracak ve sana yardımcı olacaktır." buyurmuştur.* Bu koruma üzerine burası, çeşitli otlar ve çayırlar bitiren, kökleri kalınlaşıp sertleşmiş, ormana dönmüş zor koparılan bitkilerle bezenmiştir. Dikenli-dikensiz meşe ağaçları, Ilgın cinsi ağaçlar, Muğaylan ağacının bütün cinsleri. Selem ve Sedir ağaçları, Mûsa ağacı ve Garkad cinsi bodur ağaççıklar, koruluğu süsleyen bitkilerdendi. Hatta ormanlığa dönüşmüş bu ovada bir yolcu hayvanı üzerinde seyrederken bitkiler ve ağaçlar arasında kayboluyordu.'1 İşte cihad için hazırlanan atlar, bu koruluklarda özel gözetim ve denetim altında tutulmuşlardır.

Kaynaklar:[I]- Beyhaki Sünenü's-Sağir 2/166 H. 3111: I. Sâd 7/48: ayrıca bak Müsned 3/484: Isâbe 2/97. [2]- Müsned 5158: i. Ebî Şeybe 4/483 H.I2 [3]- Müsned 5/317. [4]- Müslim Âdâb H. 22: Nevevî, Şerhu'l-Müslim 14/123: E. Dâvud Edeb H. 4951: Hattâbî, Maâlimü's-Sünen 4/127: Msüned 3/ 106, 175, 212. 288: Nihâye 5/277: Faik 2/405. 3/389. [S]- Mutavatta S Nebi H. 33: Faik 3/389: ENuaym vr. 11 la: Nihâye 5/277: Kamus 2/480. [6]- Müsned 2/436 [7]- Müsned 31194: Nesâî istiskâ 3/160: Buhârî istiskâ 2/ 21. [8]- Semhûdi. Hulâsatül-Vefâ b: Ahbâri Dâri'l-Mustafa vr. 246b - 247b. Kayseri Râşld Efendi Kütüphanesi No 191 yazma: ayrıca bak. Bezlü'l-Mechûd 14/38-39: E. Davud K Imâre 3/180 H. 3082: Müsned 2/155. 157: İbni Sellâm, K. Emval s. 376: BeyhâkS, Sünenü's-Sağir 1/554 H. 2292: Hamevî. M Buldan 5/301.

Baytarlık: Hayvan sağlığının korunması ve hastalıklarının tedavi edilmesi ile ilgili bir bilim dalıdır. İslâmî Kaynaklara göre hayvancılıkla uğraşan müslüman araplar arasında baytarlık sanatı bilinmekteydi. Bu sebeple hayvanlarda meydana gelen ruam, kuduz, veba, uyuz, kanlı basur, sinir ve göz hastalıklarının bir çoğu ustalıkla tedavi ediliyordu. Sahabe'den Ebüd-Derdâ(r.a.); bir cemâate hitaben: "Ben sizin kötülerinizi Baytar'ın at'ı tanımasından daha iyi tanıyorum..." demiştir.

* Hz. Ali (r.a.) de bir konuşmasında: "Ey Tabi pler ve Baytarl ar topl ul uğu! Sizlerden her kim bir insanı veya bir hayvanı tedavi etmek isterse, icazet (diploma) alsın! Zira her hangibir tabip veya baytar icazet almadan, tedavi etmeye kalkar da, o hastaya zarar verirse; verdiği zararı ödemek mecburiyetindedir" demiştir.
Meşhur Baytarlardan Bazıları ve Eserleri:

Âs b. Vâil; İslam'a düşmanlığı ile bilinen bir kimse olup câhiliyye ve İslâm devirlerinde yaşamış ve hicretten bir kaç ay önce 622 miladi yılında ölmüştür. Atları ve develeri tedavi etmekle de meşhur olmuştur.
* Hz. Ali'nin seyisi Kanber.
Hattâ "Siyâsetü'l-Hayl ve'l-Edviyye" isimli "Baytar-Nâme" ona nisbet edilmektedir.
* İbni Şümeyl, Ebü'l-Hasan Nadr b. Şümeyl et-Temîmî el-Mâzinî el-Basrî (ölüm 204 H.). "Halku'l-Feres", "Kitâbu'l-İbil", "Kitâbü'l-Ğanem", "Kitâbü't-Tayr" gibi eserleri vardır 4
* Ebû Ubeyde, Mâmer b. el-Müsennâ el-Basrî (ölüm 211 H.). Kitâbü'l-Hayl isimli atlarla ilgili bir eseri vardır5
* İshak b. Mirâr eş-Şeybânî (olum 213 H.) "Kitâbü'l-İbil", "Kitâbü'l-Hayl", adında iki eseri vardır6
* Ebû Zeyd b. Evs el-Hazrecî (ölüm 215 H.) "Kitâbü'l-İbil", develerle ilgili bir eserdir7
* Asmaî, Ebû Saîd Abdülmelikb. Küreyb el-Bâhilî (ölüm 216 H.). At, deve ve koyunların hastalıkları, cins ve türleri ile ilgili eserleri olduğu gibi, bütün hayvanlardan bahseden eserleri de vardır8
* İbnü'l-A'râbî, Ebû Abdullah M.b. Ziyâd
(ölüm 23 I H.). "Kitâbül-Hayl", adında bir eser telif etmiştir 9
* Ebû Nasr Ahmed b. Hatim el-Bâhilî (ölüm231 H.). "Kitabül-Hayl", isminde atlarla ilgili bir eseri vardır 10
* Ebû Muhammed Abdullah b. M. b. Harun et-Tûzî (ölüm 238 H.). "Kitâbü'l-Hayl", adında bir eseri vardır11
* Ebû Cafer, Muhammed b. Habîb el-Bağdâdî (ölüm 245 H.). "Kitâbül-Hayl", isimli eseri mevcuttur12
* M.b. Hişâm eş-Şeybânî Ebû Mıhlem (ö. 245 H.). "Kitâbü'l-Hayl"ı vardır >3
* İbnü's-Sikkît, Yakubb. İshakel-Bağdâdî (ölüm 246 H.). "Kitâbü'l-İbil"'! vardır14
* Ebû Hatim, Sehl b. M. es-Sicistânî el-Basrî (ölüm 250 H.). "Kitâbü'l-Vuhûş" ismiyle umumi olarak, "Kitâbü'l-İbil", "Kitâbü'l-Feres" isimleriyle de bu konuda husûsî kitapları vardır15
* Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr el-Basrî (ö. 255 H.). "Kitâbü'l-Hayavân", isimli bütün hayvanlardan bahseden ansiklopedik bir eseri vardır. Kendin¬den sonra bu konuda eser yazanlara kaynaklık etmiştir16
* Ebû'l-Fazl Abbas b. el-Ferec er-Riyâşî (ölüm 257 H.). "Kitâbü'l-Hayl", adında bir eseri vardır17
* İbni Ahî Hızâm, Nâsırüddin Muhammed b. Yakub b. İshak el-Huttelî (ölüm 279 H. den sonra). "Kitâbül-Fürûsiyye ve'l-Baytara", adındaatlarve hastalıkları ile ilgili bir eseri vardır18İbni Düreyd M.b. Hasan (ö. 321 H.) "Kitâbü'l-Hayl es-Sağîr" "Kitâbü'l-Hayl el-Kebir" adında i ki eseri vardır19

Kaynaklar:
f/J- Hattâbî 2/342; i. Kuteybe Ğaribü'l-hadîs 2/272-73; E. Nuaym Hılyetül-Evliya 11221. Ayrıca bak Tezkiretül-Antâk! 2/ 50-7/ f2J- Abdürrezzak 9/470-72 H. 18047 [3]- i. Kuteybe el-Maârif s. 410. [4]- HA. 2/494-495. [5]- Keşf. Zeyl 2/261. 293. [6]- Keşf. 2/1383; Keşf. Zeyl 2/294. [7]-Keşf 2/1383. [8]- Keşf 2/1469: Keşf Zeyl 2/26/ f9J- Keşf Zeyl 2/293. [10]- Keşf Zeyl 21261. 293. [IIJ- Keşf Zeyl 2/293. [12]- Keşf. 2/1417. [13]- Keşf. 2/1417 [14]- Keşf Zeyl 2/261 [15]- Keşf 2/1469: HA. 1/411-412: K A'lam 4/2538 [16]- Keşf 1/696 [17]- Keşf Zeyl. 2/261. 293 [18]- Defter-i Kütüphane-i Veliyyüddin Efendi s 183: Defter-i Kütüphane-i Ayasofya s. 174: Köprülü Kütüphanesi No. 1362; Keşf 2/1417; Fihrist s. 437 [19]- Keşf Zeyl 2/293.