Erkek Akdiken

FRANGULA ALNUS MILL.

CRHAMNUS FRANGULA L.

(Rham.naceae-fam.)

BARUT AGACI, ERKEK AKDİKEN

Başka Milletlerce Adı: BuL. Zarnastets; Rus. kruşina lokmaya (olhovidanaya'); İn. buckhorn; Al. Faulbaum; Fr. bourdaine.

Karakteristik Vasfı: (şekil-153) Barut ağacı: çalı veya 3 m kadar yüksek ağaçtır. dikensiz, konca yaprakları dökülür. Çalının gövdesi açıkkahve renği, dikensiz. Körpe fidanların renği de zeytin yeşil. bariz beyaz veya boz beyaz çizgili (mercimekli) dir. Gali kartlaştıkça bu çizgiler-mercimekler, gövde ve dallarda daha da genişler, boz lekeler halini alır. Yapraklar adeta çıplak ve bütün kenarlı, elips-yumurta şeklinde, almaşık. 4-7 sm kadar uzun, ucu küt veya birden kısalarak sivrilir. Ana damardan çıkarr6-8 çift tali damarlar, paralel, hafifçe kıvrık, yüzü koyu yeşil. parlak. Körpe dallar açıkkahve. Tomurcuklar tüylü.

Çiçekler-iki cinsiyetli, ufak, yeşilimsi beyaz, yaprak koltuklarında grup halinde topludur. Çanak 5 bölümlü, erkek organlar 5 adet. Meyve yuvarlak, adeta siyah, birkaç adedi bir arada, uzun saplarla yaprak koltuklarına bağlı. Meyve ham vaziyette kırmızı, daha sonra siyah, yuvarlak, az sulu, parlak, bir tohumlu 1-3 çekirdeklidir.

Yayılışı: Daha çok 'Avrupanın doğu kısmında, Akdeniz, memleketleri, Anadolu, SSSR (en ziyade Kafkasya'da) , Kuzeybatı Çin, Kuzey Amerika, Brezilya. Bizde rutubetli çalılık yerlerde, dere boylarında kızılağaçlarla karışık, deniz seviyesinden 900 m. kadar yüksekliklerde, bilhassa başka ağaç gölğelerinde rastlanır. (Türkiye'de: İstanbul, Bursa, Bolu, Ankara, Zonguldak ve Rize havalisindeki rutubetli koru ve ormanıarda yetişir. (119, 122, 425).

Kullanılan Kısımlar: Kabuklar (Cortex Frangulae) ve meyveler (Fructus Frangulae) .

Toplama Zamanı: Nisan-mayıs aylan.

Toplama Usulü: Erken ilkbaharda, ağaca su yürümeğe başladığında, kesilecek veya budanacak dal ve gövdelerin kabuklan 30 sm ara ile halka şeklinde çizilir, sonra iki çizgi arası uzunluğuna çizilerek soyma işi kolaylaşır. Soyulan kabukların kalınlığı 2 mm'den kalın olmamalı. Yontularak çıkarılan kabukların alınmasına müsaade edilmez.

Sakınılacak Karışımlar: Barut ağacı kabuklan toplanırken söğüt, kızıl ağaç, yabani kiraz vs. ağaçlarının kabuklan ile karıştırılmamalı. Barut ağacı başkalarından kolaylıkla seçilebilir. Barut ağacının kabuğu hafifçe çentildiğinde, altdan kırmızı bir tabaka meydana çıkar. Dağ barut ağacının CRhamnusrupestris S c o pJ kabuklan toplanmamalı, bu ağaç taşlık ve kayalık yerlerde, Batı ve Orta Rodoplarda, bulunmuştur. Her iki barut ağacı kabuğu suda kaynatılırsa, barut ağacından çıkan su vişne kırmızı, dağ barut ağacından çıkan su-paslı kiremit renğinde olduğu görülür. Meyve toplama zamanı. Ağustos-eylül ayları.

Toplama Usulü: Meyvesi toplanacak olan ağacın altına brandabezi, naylon, yaygı vs. serilir. Silkelemek veya çırpmak suretiyle, mümkün ise elle toplanmalı. Yabancı karışımlardan temizlendikten sonra, olgun daneler, çerçeve veya yaygı üzerine yayılarak havadar binalarda, en uygun olanı 60 dereceye kadar ısılı fırınlarda, evvela alçak ısı ile başlanır, kurutulur. Güneşli havalarda kısmen veya tamamen açıkta kurutulur. Kurutma esnasında sık sık karıştırılmalı. iyice kurutulmalı, fakat kavrulmamasına dikkat edilmeli.

Kabukların Kurutulması: Kabuklar yosun, mantar ve diğer karışımlardan temizlenir. Toplanan materyal ince tabakalar halinde yayılarak açıkta, havadar binalarda veyahut 50 derece ısılı fırınlarda kurutulur. Kurutma esnasında kabukların iç içe girmemesine dikkat edilmeli, kabukda kızışma veya siyahlaşma husule gelmesi önlenmelidir.

Randıman: 3 kg taze kabuktan ı kg kuru, 7 kg taze meyveden ı kg kuru alınır.

Kuru Drog'un Vasfı: Kuru kabuklar borumsu oluk şeklinde, 30 sm kadar uzun, 2 mm kadar kalın, dış görünüş kül kahve, düz satıhlı, beyazımsı, enine çekik mercimek çizgili. Daha yaşlı kabuklarda bu mercimekler boz laklar arz etmektedir. Kabuğun iç yüzü düz, kırmızımsı sarı, bazen de daha koyu, ağaçsız.

Kabuğun bünyesi dış tarafa yakın kısmı kumlu daneli, iç kısmı da, elyaflı. Kabuk yüzü yontulursa alttan kiremit kırmızısı bir tabaka meydana çıkar. Koku farksız, Tat-nahoş, az buruk, acı.

Drog muhtevasında bulunan mülayemet maddelerine göre değerlendirilir. Bu etki drogun 1 yıl dinlendirilmesinden veya 100 derece ısıda 1 saat ısıtıldıktan sonra elde edilir. İdentik yoklama. BDS'nin 2851-57 kararına göre, kabuk ağızda çiğnenince tükürük sarıya boyanır. Kabuğun iç yüzü amonyak ile ıslatılınca, kan kırmızı, su ile kaynatılırsa berrak sarı kahve renk alır; demir-amonyum şap mahlulünde kabuk renk salmaz.

İstenilen kalite. BDS'nin 2851-57 kararına göre rutubet % 13 kadar; çok ufalanmış, 3 mm delikli elekten geçenlerden % 0,5 kadar; bozuk kısımlar 1 kabuğun iç ve dışı kara, çürük, küflü) den % 2 kadar; iç kısmında kalan ağaç kalıntılarından % 0,5kadar; yosunla kaplı parçalardan % 0,5 kadar; madeni karışımlardan % 0,25 kadarına müsaade edilir. Oksimetilantrahinonlar muhtevası en az % 5, bundan sadece frangulin en az % 1 olmalı; ekstrakt madde muhtevaları en az %' 5, bundan sadece frangulin en az % 1 olmalı; ekstrakt madde muhtevaları en az % 18, umum kül muhtevası % S kadar; % 0,10 normal tuzruhunda eriyen % 0,6 kadar olmalı. Canlı kurtlu, sürfeli kabuklar alınmaz. 2 mm'den kalın kabuklardan, parti ağırlığının % 1 kadarına müsaade edilir. Kuru meyveler koyu menekşe veya siyah olmalı. Kokusuz, Tad. Tatlımsı-acı.

Paketleme: Standart ağırlıkta balya halinde veya torbalarda. Güneş ışınlarından uzakta, kuru ve havadar Depolama. binalarda.

Muhteviyatı: Kabuk muhtevasında % 8 kadar antraglikozidler ve onların parçaları frangulin, fangulaemodin, glikofrangulin, hrizofan asidi (4,S-dioksi-S-metilantrahinon ve diğer antrahinon derivatı) , % 12 kadar sepi maddeleri, acı maddeler (her ihtimale karşı frarıgulin) şekerli komponentler, elma asidi, eterik yağ izleri, daha 1,8-dioksi-2-asetil-naftalin ihtiva eder. Sulu özüt'de antibiyotik etkenlik vardır.

Meyve muhtevasında şekerler (% 11 kadar), organik asidler (% 1 kadar), pektin (% 0,5 kadar), sepi maddeleri % 0,3 kadar}, madeni tuzlar (% 1 kadar), vitamin C, frangul asidi, frangulin glikozidi, sakızlar, boyama ve acı maddeler bulunur.

Kullanılışı: Kimya-eczacılık sanayinde kabuklar, standard ilaçlarda müleyyin etkide antralaks preparatı imalinde ham madde olarak kullanılır.

Kabuk ve meyveler boyacılıkta kullanıldığımdan, halk tarafından boya ağacı da denmektedir. Ham meyveden sarı boya, olgun meyveden yeşil çok olgunlarından da-erguvanı, kurularından da, kahverengi boya elde edilir. Bu boyalar dayanıklı, dokuma, deri, ağaç vs. boyamağa çok elverişlidir. Barut ağacı yumuşak, açık portakal renğidir. Ayakkabı çivisi, kalıp ve diğer el işleri yapımında kullanılır. Barut ağacı kömüründen dumanlı barut imal edilir. Bal verici ve dekoratif bitkidir.

(Kullanışı: İyi bir bitkisel müshildir. Tedavi maksadıyla kullanılan drogun stabilize edilmiş veya topladıktan sonra 1-2 .sene bekletilmiş olması gereklidir. Taze drogun müshil tesiri yanında kusturucu bir özelliği de vardır. Bekletme ile kusturucu tesir kaybolur.