Yüksek Kolesterol ve Diğer Kan Yağlarının Tedavisinde Yaşam Alışkanlklarını Değiştirmenin Rolü

Kanımızda toplam kolesterol, LDL ("kötü"), HDL ("iyi") kolesterol ve trigliserid gibi birçok yağ türü dolaşır ve bunları genelde doktorlar saptar. Diyabetlilerde en belirgin lipid değişim trigliserid (kanda bulunan bir yağ türü) düzeyinin yükselmesi ve HDL kolesterol düzeyinin düşmesidir. Kanda dolaşan yağ türlerinden hem yüksek LDL, hem de düşük HDL kolesterolü ileride bir kalp rahatsızlığı oluşma olasılığının en önemli göstergesidir. Diyabetlilerde LDL oranı normal insanlarla aynı düzeyde seyretmekle birlikte, LDL zerrecikleri pek küçük olup damar hastalıklarına yol açma eğilimi taşır. Düşiık HDL ile küçük LDL parçacıklarının bileşimi diyabetin başlangıcında kalp hastalıkları riskinin artışına katkı yapar

1980'lerin sonlarından itibaren "statin" denilen etkili yeni kolesterol düşürücü ilaçların artık yaygın olarak bulunması sayesinde kolesterol düzeyini büyük ölçüde düşürme ve bunun insan sağlığına olumsuz bir etki yapıp yapmadığını ölçme olanağı doğ-muştur. Aslında statin araştırmaları, bu ilacın daha önce kalp krizi geçiren kişilerde kalp krizinin tekrarlamasını hatırı sayılır ölçüde azalttığını ve aynı zamanda ilk kalp krizlerinin sayısında da bir düşme sağladığını ortaya çıkarmıştır. Diyabetliler ilk başlarda bu araştırmaların dışında tutulmuşlarsa da, daha güncel araştırmalar onların da bu ilaçları kullandıktan sonra kalp hastalıklarında yak-1aşık yüzde 25 oranında bir azalma kaydederek benzer tepkiler verdiğini göstermiştir

Ne yazık ki, diyabetliler kolesterol düzeyini düşürmek amacıyla statin tedavisi gördüklerinde iyi sonuçlar almalarına karşın, diyabetli olmayanlara oranla daha yüksek oranda kalp hastalığına yakalanıyorlar. Aslına bakarsanız, çoğu araştırmaya göre, statin tedavisi gören diyabetlilerde plasebo tedavisi gören diyabetli olmayan kişilere kıyasla daha kötü sonuçlar gözleniyor. Bu araştırmalardan çıkan sonuç, diyabetlilerde diyabetli olmayan kişilere göre daha atak bir kolesterol tedavisine gereksinim olduğudur. Diyabetli bir erişkinde aranan LDL kolesterolü düzeyi 100 mg/dL'nin altındadır. Ulusal Kolesterol Eğitim Programı'nın (NCEP- UKEP) en son tavsiyesi diyabetli ve kalp krizi geçirmiş olan hastaların LDL kolesterol düzeylerini 70 mg/dL'nin altına düşürmesi yönündedir. LDL kolesterolü düzeyiniz 80 ile 100 arasındaysa, (bu oran 2004 ortalarına kadar "normal" addediliyordu) belirtmek gerekir ki, en güncel göstergeler bu düzeyi daha da düşürmenin sizin yararınıza olacağını söylüyor

Yaşam tarzı değişikliği işin içine nerede giriyor? Yüksek tansiyondaki gibi, ilaçlar çoğu insan açısından yaşam tarzını değiştirmeye oranla daha etkilidir. Ne var ki, vejetaryenliğin geçerli oldu-ğu ve süt ürünlerinin son derece az tüketildiği topluluklarda LDL düzeyinin hiç ilaç kullanmadan 40 ile 60 arasında seyrettiğini belirtmekte yarar var. Gerçekçi olmak gerekirse, hayvansal yağları, yumurta ve süt ürünlerini beslenmemizden çıkarmaya hazır oldu-ğumuzu söyleyemeyiz, ama eğer siz hazırsanız, statin kullanmaya hiç ihtiyaç duymayacağınız kesin.

LDL kolesterolünüzü düşürmek için önem taşıyan diyet deği-şiklikleri nelerdir? Şaşırtıcı gelecek ama, doymuş yağ ve trans yağ alımını azaltan bir diyet LDL kolesterolü düzeyinizi düşürmekten çok beslenme yoluyla bizzat kolesterol alımınızı azaltır. Bunun nedeni, kanınızdaki kolesterolün büyük kısmının, yediklerinizden aldığınız kolesterolden oluşmayıp, vücudunuz tarafindan yapılmasıdır: beslenme yoluyla yüksek oranda doymuş ya da trans yağ alırsanız, bu karaciğerinizin daha fazla kolesterol yapmasına yol açar. Doymuş yağ alımındaki değişme-diyetinizdeki toplam yağ oranını yüzde 35-40'tan yüzde 30'a indirmek, ya da doymuş yağ oranını toplam kalorinin yüzde 7'sine indirmek-kolesterol düzeyinizi yüzde 5 ila 10 kadar düşürecektir. Doymuş ve trans yağların yerine tekli ve çoklu doymaınış yağları tercih etmek de yarar sağlar. Son olarak, beslenme sırasında kolesterol alımını azaltmanız da yararlı olacaktır: kolesterol alımı, tipik Amerikan beslenme düzeyinde görülen günde 300-600 miligramdan 300 miligramın altına düşürülürse, ek bir yarar elde edilir.

HDL kolesterol düzeyini yaşam tarzında yapılan değişikliklerle de, ilaçla da etkilemek oldukça zordur. HDL'yi bir miktar yükselten bazı ilaçlar bulunmakta birlikte, birçok doktorun ve hastanın gözünü korkutan yan etkileri mevcuttur: en etkili ilaç nikotinik asittir (niacin). Ayrıca, HDL'yi düşürmek için çoğunlukla ihtiyaç duyulan yüksek dozda nikotin asidi tedavisi özellikle diyabetli hastalarda kan şekeri düzeyini kötüleştirmektedir. (Şu anda deneme aşamasında olan bazı etkili HDL yükseltici ilaçlar bulunmaktadır, ama bunların genel kullanıma ne zaman çıkacağı, ya da çıkıp çıkmayacağı konusunda bir şey söylemek için henüz erkendir.)

HDL düzeyini iyileştirici (yükseltici) yaşam tarzı değişiklikleri mümkündür. Zayıflama yoluyla kiloyu sabitledikten sonra HDL düzeyi artınlabilmektedir. Hareketliliğin artması da HDL düzeyine biraz etki etmektedir. Klinik bakımdan kayda değer bir HDL artışı için epeyce bir fiziksel aktiviteye gerek vardır-muhtemelen çoğumuzun düşünerneyeceği kadar fazla miktarda. Öte yandan, her gece bir bardak şarap gibi ılınılı bir miktarda alkol almak HDL'yi yükseltir. (Bu, her hafta 70 kilometre yol yürümeye kı-yasla hemen üzerine atlayacağımız bir seçenek olsa gerek

Kolesterolünüzü düşürmek için yaşam tarzıruzda değişikliğe gitmekten ne kadar yarar elde edeceğirıizi merak ediyor olabilirsiniz. LDL kolesterolünde yüzde 10'luk bir düşmenin sonuç olarak kalp hastalıklarında yüzde 10'luk bir azalmaya denk geldiği tahmin ediliyor. LDL kolesterolü üzerine yaşam tarzı programının ortalama etkisinin yüzde 5 ila 10 azaltma yönünde olması nedeniyle, bu alışkanLıklardaki bir değişikliğin kalp hastalıkları üzerinde de bu oranda bir yararlı etki yapması öngörülüyor. Eğer si kapsamlı bir yaşam tarzı programı uygulamaya niyetliyserıiz, yeni bir araştırma sonuçlarına göre, LDL düzeyinde yüzde 25 ile 30 dolayında bir düşüş sağlayabilirsiniz.

Her durumda, kolesterol düşürücü ilaçların yaşam tarzında yapılacak değişikliklerle aynı yararı sağlayacağı düşüncesi doğru de-ğildir. Yaşam tarzında değişiklik yapmanın LDL kolesterolünü düşürmenin yanı sıra, gereğinden fazla ilaç almanın getireceği ek maliyetler ve yan etkiler olmadan HDL kolesterolünü yükseltmek, trigliseridi azaltmak, diyabeti iyileştirmek ve iltihaplanmayı hafifletmek gibi muazzam avantajları da vardır.

Ulusal Kolesterol Eğitimi Progranu (NCEP-UKEP)'nın Eriş-kinlerde Yüksek Kan Kolesterolünün Tespiti, Değerlendirilmesi ve Tedavisi Konulu Uzmanlık Panelinin tedavi edici yaşam tarzı değişikliği (TLC- TEYTD) programının beslenme hedefleri gösterilmiştir. Bu beslenme tavsiyeleri, bu alanda yapılan araştırmaların sonuçlarının ayrıntılı bir incelemesine dayanmaktadır ve lipid azaltıcı ilaçlar kullanıp kullanmadığımza bakmaksızın kolesterol düşürmenin önemli bir öğesidir.

Lipid miktarınızı ve kalp hastalığı ile felç riskinizi azaltmaya ya-şam tarzı açısından yaklaşımın belli başlı unsurlarını şöyle sıralayabiliriz:

• Yaşam tarzırıızda gerekli değişiklikleri yaparak, doymuş yağ tüketimini azaltın ve toplam kalorinin yüzde Tsine, kolesterol alımını ise günde 200 miligramın altına indirin.

• Hayvansal protein (sığır, balık ve kümes hayvanları) miktarını günde 150-175 grarnla sınırlayın; yağsiz kırmızı eti (döş, but, sığır filetosu, ızgaralık, kuzu budu, beyaz et, hindi eti) tercih edin ve bunu da haftada bir iki kereyle sınırlayın ..

• Peynire sınırlama koyun, çünkü sütten yapılan tüm peynir1erde kırmızı ete oranla altı kat fazla doymuş yağ vardır. (Peynir alacağınız zaman 30 gramında O ila 3 gram arası yağ bulunan az yağlı ve yağsız olanlarını tercih edin.)

• Dondurmayı azaltın ve az yağlı ya da yağsız süt ürünlerini tercih edin (yağsız veya az yağlı yoğurt, krema ve yüzde 1 kaymaklı süt). Öğünlerinizde ete daha az yer verin. 85 gram hayvansal protein yerine bir tabak baklagil ya da fasulye veya 170 gram soya sütünü tercih edin.

• Yumurta tüketimini haftada bir yumurta sarısına indirin. Haftanın diğer günlerinde kolesterolsüz yumurta ikamelerini ya da yalnızca yumurtanın akını tüketin. (Tariflerde iki yumurta akı bir tam yumurtaya denk gelir.)

• Tereyağı, çikolata, Hindistan cevizi yağı, yumurta ve peynirle hazırlanmış salata soslarını en aza indirin. Bunların yerine küçük miktarlarda (günde dört çay kaşığı) mısır, zeytin, kanola, aspur, susam ya da ayçiçek yağı gibi doymamış sebze yağlarını kullanın.

• Hazır pasta, kek, çörek, kruvasan, turta, poğaça, bisküvi, yağlı krakerler ya da kurabiyeler gibi unlu fırın ürünlerini azaltın. Bunların yerine doymarnış yağlarla yapılan ev ürünlerini, tam talul ekmeğini ve talulları tercih edin.

• Daha çok meyve ve sebze yeyin. Günde beş ya da daha çok porsiyon yiyebilirsiniz.

• Trans yağ asitlerinin ya da trans yağların (LDL yükseltici bir yağ türü daha) tüketimini elinizden geldiğince azaltın. Bu ancak, ürünlerin üzerindeki etiketleri okuyup, kısmen ya da tamamen "hidrojenize edilmiş" yağlar içeren gıdalardaıı uzak durmakla mümkündür. 2006 yılından itibaren manav ürünleri üzerine yapıştırılması zorunlu olacak Besin Bilgileri etiketinde trans yağların miktarı özel olarak belirtilecek. Kızarmış patates ve çörekler hidrojenize yağlarla yapıldığı kesin olan yiyeceklerdir.

• Yüksek lifli karbonhidratları tercih edin. Bunlar, tam tahıl ekmekleri ve tahıllar, meyve ve sebzelerdir. LDL düşürme potansiyelinizi daha da artırmak isterseniz, şunları da gerçekleştirebilirsiniz:

• Günlük diyetinize bitkisel stanoly'sterol ekleyin (günde 2 gram). Bu, bitkisel stanoljstrerollerle yapılmış bir margarinden günde iki üç çorba kaşığı kullanarak sağlanabilir.

Kilo vermek istiyorsaıuz, bunların kalorisi düşük olan "light" türlerini deneyebilirsiniz (bir çorba kaşığına 70-80 kalori yerine, 45 kalori gelir).

• Diyetinizdeki kolayeriyen lif porsiyonunu günde on ila yirmi beş grama çıkarın. Eriyebilir lifler yulaf, arpa, elma, portakal, kuru fasulye ve bezelyede bulunur. Bu lifler kan glikozu düzeyini de düşürür. Suda eriyen lifler tam buğday, çavdar ve sebzede bulunur ve pekliğe iyi gelir.

• Zayıflayarak uygun bir kiloya inmeyi hedefleyin. Bu, ileride ele alacağımız DÖP yaşam tarzı programındaki önerilere uyarak gerçekleştirilebilir.

• Günlük hareketlilik düzeyinizi artırarak, günde yaklaşık 200 kalori yakacak kadar hafif bir fiziksel aktivite içine girin (günde otuz dakika hızlı yürüme).

• Kan glikozu düzeyinizi düşürün. Kan glikozu düzeyiniz normalin üzerindeyse, bu kolesterol, LDL kolesterolü ve trigliserid düzeyinizin de normalin üzerinde seyretınesine neden olabilir. Siz kaıı glikozu düzeyinizi normale yaklaştırdıkça, bu genel olarak lipid düzeyinizi de iyileştirecektir

Mevcut beslenme şeklinizde aldığınız toplam kalori miktarını, toplam yağ oraıunı ve doymuş yağ, kolesterol ve lif oranlarının bileşimini değerlendirecek bir diyetisyene danışma ihtiyacı duyabilirsiniz; bu diyetisyen size mevcut sisteminizin tedavi edici yaşam tarzı değişikliği programının amaçlarıyla ne ölçüde uyuştuğunu gösterir ve size mümkün olaıı en az miktarda ilaç kullanarak lipid düşürme potansiyelinizi en üst düzeye çıkaracak kişiye özgü ya-şam tarzı önerileri sunabilir.

Kamu sağlığı açısındaıı bakıldığında, diyabetin uzun vadeli etkilerini yok etmeyi amaçlıyorsak, bu yaşam tarzı değişiklikleri mutlaka gereklidir. Bunlar olmazsa, Tip 2 diyabete eşlik eden hastalık ve rahatsızlıklar yelpazesinin tedavisi için toplum kesinlikle, daha masraflı ve yan etkileri daha fazla olacak, daha yüksek dozlarda, dalıa çok ilaca ihtiyaç duyacaktır. Yaşam tarzında değişikliğe gitmenin avantajı görece daha ucuz olması ve geniş bir etki alanına sahip bulunmasıdır. Tip 2 diyabetin ayrılmaz. parçası olan sayısız risk etmeni konusunda yarar sağlar. Toplumun önemli bir kesimi, yeterince kontrol altına almanın yalnızca yaşam tarzıyla mümkün olmadığı yüksek tansiyon ve lipid fazlalığı tedavisi için ilaca ihtiyaç duymakla birlikte, bu yaşam tarzı değişiklikleri gereken ilaç adedini ve/veya dozunu azaltabilir. Kan şekeri ya da lipidi hafif yüksek olan kişilerde yaşam tarzını değiştirmek, ilaca hiç gerek duymadan işe yarayabilir.