Biyolojik Sürveyans, Davranış Sürveyansı Ve Diğer Sürveyans Çalışmaları

a- Sentinel Sürveyans: Bu tip sürveyansda amaç HIV serosürveyansını yapabilecek yeterlilikte olduğu belirlenen kurumlarda serolojik çalışmalar ile toplumdaki HIV serolojik durumunu izleyebilmektir. Bu kurumlar toplumdaki bireylerin kolayca ulaşabildiği, hem epidemik durumu belirleyebilecek hem de geniş toplum kesimlerine hizmet veren özellikler taşımalıdır.Bu tip kurumlarda çeşitli nedenlerle kan alınıyor olması HIV serosürveyansı için katkı sağlayabilecektir. Gebeler, cinsel yolla bulaşan enfeksiyon hastalığı olan kişiler, bağımlılık yapan madde kullananlar gibi gruplarda tanısal işlemler için kan alınması, sentinel sürveyans yapacak kurumun belirlenmesinde avantaj oluşturur. Ayrıca check-up merkezleri, kan bankaları, zorunlu askerlik hizmeti sırasında askeri eğitim verilen kıtalar da sentinel sürveyans merkezi olarak kullanılabilir.HIV enfeksiyonunun yayılma özelliği gösterdiği kişilerde ya da toplumu temsil eden gruplarda da yapılan serolojik çalışmalar da biyolojik sürveyansın parçalarındandır. Çalışılan grubun özelliğine göre yıllık serosurveyler; grup büyükse nokta prevelans (tarama yapıldığı sırada hastalık saptanan kişilerin risk atındaki kişilere oranı), grup küçükse periyot prevelans (örneğin; bir yıl süresince hastalık saptanan bireylerin risk altındaki gruba oranı) şeklinde yapılabilir.Biyolojik sürveyansta bir diğer veri kaynağı ise düzenli taramalardır. Genellikle kan verenler, göçmen işçiler, askerler, sağlık personeli, uzun yol sürücüleri gibi seçilmiş gruplar üzerinde yapılan çalışmaları kapsar. Seçilmiş mesleklerdeki taramalar, genel ya da belirlenmiş gruplarda serosurveyler de biyolojik sürveyans içinde yer almaktadır. Ayrıca kesitsel araştırmalar ve genel toplum serosurveyleri de biyolojik sürveyans içinde yer alır. Bu çalışmalarda amaç; olası enfeksiyon kaynaklarını göstermekdir.Yapılan çalışmaların seçilmiş olan toplumu ne kadar temsil ettiği en fazla karşılaşılan sorudur. Bu nedenle çalışma yapılan grubun geldikleri toplumun ne kadarını kapsadığını bulmak gerekir. Bu durumu gebe izlemlerinin yapıldığı bir sağlık kurumunu örnek vererek açıklamak gerekir. Sürveyans çalışmasının yapıldığı gebeler sağlık kurumuna başvuran tüm gebelerin ne kadarını kapsadığı bulunmalıdır. Kuruma başvuran gebeler bölgedeki gebelerin ne kadarını oluşturduğu da bir başka bilinmesi gereken bilgidir. Çünkü gebelerin bir kısmı hiç sağlık hizmeti almamakta, bir kısmı ise başka sağlık kurumlan ya da özel hekimlere başvurmaktadır. İlk kez gebe kalanlar, gebeliği önleyici yöntem kullanmadan gebe kalanlar, gebeliği önleyici yöntem kullanmasına rağmen gebe kalanlar, bunlar arasında kondom kullanırken gebe kalanların yüzdeleri ile sentinel olarak inceleme kararı alınan toplumun bu özellikleri karşılaştırılmalıdır. Böylece hastalık saptanan kişilerin toplumun hangi kesimini daha fazla temsil ettiği ortaya konulabilir ve elde edilen veriler hakkında daha uygun yorumlar yapılabilir. Ancak sürveyans çalışmalarında esas amacın hastalığın toplum içinde nasıl seyrettiği hakkında bilgi sahibi olarak öngörülerde bulunmaktır.

HIV serosürveyasında alınabilecek sentinel gruplar:Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonu(CYBE) olan kişiler:

HIV serosürveyansında en yararlı bilgi sağlayacak gruplardandır. HIV bulaşmasının çok yüksek risk taşıdığı bu gruplardaki HIV pozitif olan vakaların ne kadarının güvenli olmayan seks yaptığının bilinmesi HIV yayılımı hakkında önemli bilgiler sağlar. Yapılan programın başarısını değerlendiriken CYBE olan kişiler arasında güvenli seks yapanların yüzdesinin artması ve CYBE sıklığının azalması gösterge olarak kullanılmaktadır. Ayrıca CYBE nedeniyle başvuran kişilerin sosyodemografik özelliklerinin ( yaş, cinsiyet, meslek, sosyal güvence, öğrenim düzeyi) değişmesi de hastalığın zaman içinde nasıl bir değişim gösterdiği yönünden önemlidir.Damar içi bağımlılık yapan madde (DMK) kullananlar: Genellikle DMK tedavi klinikleri bu çalışmalarda yer almaktadır. Ancak bu kliniklerin DMK grupları temsilinde önemli sorunları vardır. Pekçok kurum DMK tedavisi vermeye çalıştığı gibi DMK grupları tedavi hizmetlerinden yararlanmayabilirler.

Seks işçileri: Bu grupta karşılaşılan en önemli sorun; seks işçilerine ulaşılabilirle konusundadır. Bu nedenle tercih edilen, seks işçilerinin hizmet verdikleri yerlere ( genel evlere ya da kayıtsız seks işçilerinin yoğun olduğu semtler) sağlık hizmet birimi kurarak onların sadece cinsel sağlık değil her türlü sağlık sorunlarına hizmet verecek sağlık kurumlan oluşturmaktır. Ülkemizde kayıtlı seks işçilerinin düzenli taramaları yapılmaktadır. Bu taramalar sonucu elde edilen bilgiler önemli olmakla birlikte, kayıtlı olmayan seks işçilerine düzenli tarama yapılmadığı için seks işçileri hakkında elde edilen bilgiler dikkatli değerlendirilmelidir.

Erkek eşcinseller: Toplumda prestij kaybına yol açabileceği düşüncesi nedeniyle bu gruplara ulaşılmakta zorluklarla karşılaşılmaktadır. Bu grupların sentinel grup olmasını sağlayabilecek en iyi yöntem gönüllü- isim belirlenmeyen-sonucu sadece kendilerinin öğrenebileceği bir test yöntemiuygulamaktan geçmektedir. Sağlık personeli HIV testini yapıp sonucu belirleyebilecek, ancak bu sonucun kime ait olduğunu saptamayacaktır. Testi yaptıran kişi ise HIV testi sonucunun kendisine ait olduğunu anlayabilecektir.

Gebe bakım hizmeti alanlar: Gelişmekte olan ülkelerde en fazla sentinel grup olarak alınan gebelerdir. Böylece hem kan alınarak gebeliğe yönelik riskler ( demir eksikliği anemisi, intrauterin enfeksiyonlar gibi ) tesbit edilebilir, hem de izin almak kaydıyla HIV değerlendirmesi yapılabilir. Gebeler arasındaki HIV sıklığı ise toplumdaki HIV epidemisinin düzeyini belirlemektedir.Ayrıca düzenli tarama yapılan gruplar da önemlidir. Bu gruplara ait sonuçlar da biyolojik sürveyanta önemli bir yer tutmaktadır. Kan bağışı yapanlar: Para kazanma amacıyla kan verilmesi ülkemizde yasaklanmıştır. Ancak kan bağışı yapan kişilerin kan gereksinmesi olan kişilerle para karşılığı bağış yaptığına dair duyumlar mevcuttur. Ülkemizde gönüllük üzerine kurulmuş olan kan bağışları nedeniyle kan bağışı yapanların (donörlerin) toplumun çeşitli katmanlarından gelmeleri nedeniyle HIV serolojik sonuçları açısından oldukça bilgi vericidir.

Meslek gruplarının izlenmesi: Zorunlu askerlik görevi yapmak amacıyla askeri eğitim alanlar, kimya sektöründe işe giriş ve periyodik muayenesini yaptıran işçiler bu grupta değerlendirilmektedir.

Risk gruplarına yapılan taramalar: Toplumda risk taşımakla beraber sentinel gruplara dahil edilmemiş grupları ortaya çıkartabilen, belirli periyotlarla yapılarak aynı toplumdaki prevelans değişimlerini inceleyebilen bu çalışmalar HIV sürveyansına önemli katkılar sağlar. Ancak bu tip çalışmalarda da katılacakların rızalarının alınması gerekmektedir. HIV testi yapılacağı konusunda kişilere bilgi verildiği zaman araştırmaya katılmayı red edenlerin sayısı artabilir. Bu durumu önlemek için akrandanakrana bilgiiletme çalışmaları ( peer gruplar) yarar sağlamaktadır. Çalışmalarda risk grubundan olanların aktif yer almalarını sağlayarak bölgelerin belirlenmesi, rehberlik çalışmalarında yararlanılması da araştırmaya katılmama oranlarını azaltacaktır.

2- Davranış Sürveyansı:Toplumda ve tanımlanan gruplardaki davranış araştırmalarını kapsar. Hane halkı örnekleri alınarak yapılan çalışmalar toplumdaki davranış değişikliklerinin izlenmesinde en iyi yoldur. Ayrıca risk taşıyan kişilerin davranışlarının belirlenmesi, yüksek-düşük riskli gruplar arası ilişkilerin ortaya konulması da davranış sürveyansı ile elde edilen bilgilerdir. Toplumdan bağımsız olarak seçilen özel alt grup araştırmaları da kullanılmaktadır. Riskli alt gruplarda tarama çalışmaları riskli gruplar ile düşük riskli gruplar arası ilişkileri takip etmek (ör: seks işçilerinin müşterilerinin meslekleri, damar içi bağımlık yapan madde kullananların cinsel eşlerinin alışkanlıkları), seks işçilerinin müşterilerinin kondom kullanımının belirlenmesi hedeflenmektedir.

HIV/AIDS vaka bildirimi: Ülkemizde halen yapılan bu çalışma ile saptanan vakalar FORM D-86 ile Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü'ne bildirilmektedir. Elde edilen sonuçlar Sağlık Bakanlığı internet sitesinde (www.saglik.gov.tr) sunularak ülkede bu konuda çalışmalar yapanlara yol gösterici görevini sürdürmektedir.

Ölüm kayıtları: Ölüm nedenleri arasında immün yetmezlik nedeniyle ölenler, nedeni belirlenemeyen ölümler (özellikle 15- 49 yaş grubu) dikkatle izlenmelidir.

Cinsel yolla bulaşan enfeksiyon hastalığı bildirimleri: Bu kişilerin yaş, cinsiyet, meslek, öğrenim düzeyi gibi sosyodemografik özelliklerinin bilinmesi önem taşımaktadır. Böylece HIV yayılımını kolaylaştıran CYBE hastalıklarında, hastalık yayılımının hangi yönde olabileceği konusunda bilgi edinilebilir. Tüberküloz vaka bildirimleri: Özellikle fırsatçı bir enfeksiyon hastalığı olan tüberküloz bağışıklık sistemi yetersizliğinde kendini göstermektedir. HIV pozitif vakalarda hastalık semptomları çıktığı zaman tüberküloz da hastalığa eklenebilmektedir. Bu nedenle tüberküloz vakaları arasında HIV enfeksiyonlarının aranması, HIV enfeksiyonlarının toplum içindeki dağılımını göstermesi nedeniyle önem taşımaktadır.

Çocuklarda AIDS vaka sürveyansı: Perinatal bulaşmayı izlemek için önemli bilgi kaynağıdır. Çocukların hasta olduklarında sağlık hizmetlerine götürülmemeleri, hastalık sonucu çocuk ölümlerinin çabuk oluşması çocuk ölümlerinin de izlenmesini gerekli kılmaktadır.İkinci kuşak sürveyans sisteminde toplanan verilerin yorumlanması ve karşılaştırılmalar yapılması için bazı göstergeler oluşturulmuştur. Bu göstergeler şu şekilde özetlenebilir.

1- Biyolojik sürveyanstan elde edilecek göstergeler:

a- HIV preveíanse HIV pozitif vaka sayısı/Risk altındaki gruptaki birey sayısı