"Jet lag" Sendromuna Bağlı Uyku Problemlerinin Tedavisi

"Jet lag" sendromu, hareket edilen noktayla varılan nokta arasındaki saat farkları nedeniyle uzun uçuşlar sonrasında ortaya çıkan uyku problemlerini kapsar. Bu sendromun tedavisi, alınması gerekli önlemler ve ilaç tedavisi olarak iki grupta toplanabilir. Uçuş sonrası varılan noktada kalma süresi, kat edilen mesafe, seyahatin doğuya veya batıya doğru olması alınacak önlemlerde belirleyicidir. Bir haftadan uzun seyahatlerde, varılan noktanın saatlerine bir an önce uyulması, uçuş personeli gibi varılan noktada kısa süre kalacak olanların ise kalkış noktasındaki saatlere uymayı sürdürmeleri gerekir. Zira daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi organizmanın yeni saatlere uyumu, sekiz saatlik fark için bir haftalık bir sürenin sonunda gerçekleşir. Varılan noktada bir haftadan uzun süre kalınacaksa sosyal adaptörlerin etkisini güçlendirecek önlemler alınmalıdır. Bu adaptörlerin başında güneş IŞI Çıı gelir. Bu amaçla varılan yerin saatlerini mümkün olduğu kadar çabuk benimsemek, yerel saatlerde yatıp kalkmak gerekir. Her zaman çok kolay olmayan bu uyum için uyku verici ilaçlardan zaman zaman faydalanılabilir.

Batıya doğru seyahatlerde, örneğin İstanbul'dan New York'a gidildiğinde saatleri sekiz saat geri almak gerekir. İstanbul'da saat 23:00 olduğunda, yani uyuma saati geldiğinde New York'ta saat henüz 15:00 olacaktır. Bu saatte kolaylıkla uyunabilir. Ancak uyku New York saatiyle 22:00 civarında, herkesin uyumaya başladığı saatte biter. 15:00 civarındaki uykuya direnmek ve varılan noktanın uyku saati geldiğinde uyumak, şartlara uyumu kolaylaştırır. Bunun için öğleden sonra saatlerinde güneş ışığında dolaşmak, uykululuk halinin giderilmesine yardımcı olur, biyolojik saatin uyumunu da çabuklaştırır. Uyum sağlanırken uykusuz kalınacağı göz önüne alınarak uçuş süresinin uyunarak geçirilmesi yerinde olur. Kalkıştan hemen sonra uyunması uykusuzluğun sonuçlarını en aza indirir. Uçuş sırasında yapılan içecek ve yiyecek ikramları, sinema gösterimleri uyumayı engelleyebileceğinden bunlara rağbet etmemek ve bir an önce uyumaya çalışmak daha doğru bir davranış olur. Havayolları personelinin bu konuda bilinçlendirilmesi, ikram saatlerinin uyku saatleriyle uyumlu olacak bir biçimde düzenlenmesi seyahat sırasında uyumaya imkan verir ve sonrasında ortaya çıkabilecek problemleri azaltır.

Doğuya doğru uzun uçuşlar da, örneğin New York'tan İstanbul'a gelindiğinde uyum şartları zorlaşır. Zira daha önceki bölümlerde biyolojik ritmin güneş ritminden bir saat daha uzun oluşunun ritmi n ileri kaydırılmasını geriye alınmasına göre kolaylaştırdığı belirtilmişti. Bu durum batıya doğru seyahatlerde uyumun daha kolay ve kısa sürede sağlanmasına, doğuya doğru olan yolculuklarda ise hem uyumun daha uzun sürmesine, hem de uyum sırasındaki zorlukların daha belirgin olarak yaşanmasına neden olur. Amerika'dan Avrupa'ya doğru uçuşlar genellikle akşam saatlerinde başladı~ından alışık olunan uyku saatleri yolculukta geçer. Saat 18:00'de başlayan uçuş, İstanbul'a kadar yaklaşık 10 saat sürer ve Amerika saatiyle saat, sabaha karşı 04:00 olduğunda sona erer. Bu saat uykululuğun en belirgin olduğu saattir. Varılan noktada yani İstanbul'da saat o sırada öğlen 12:00'dir. Seyahat sırasında uyunabildiğinde İstanbul'daki saate uymak daha kolay olur. Uyunmamışsa yorgunluğun da etkisiyle uyumak zorunda kalınır; bu saatte uyunduğu takdirde ise İstanbul saatiyle 20:00 civarında uyku alınmış olarak uyanılır. Bu da İstanbul'da herkes uyurken uyanık geçirilecek bir gece demektir. Gece yolculuklarında uyumanın önemi, yukarıdaki örnekle bir kez daha göze çarpıyor, uçuş personelinin bu konuda yardımcı olması gereğinde bir kez daha ortaya çıkıyor. Doğuya doğru uçuşlarda uyum için sabah saatlerinde güneş ışığın da kalmak, gündüz uykululuk halinin azalmasını sağlar. Ancak özellikle kuzey ülkelerine kışın yapılan seyahatlerde güneşi bulmak mümkün olamaz. Bu amaçla gerçekleştirilen yapay ışı~ı ve istenilen şartları, gidilen ülkede oluşturan sistemler mevcuttur. Bu tür sistemleri bazı havayolları, kendi uçuş personeli için kullanır. Uçuş personeli, kalkış noktasında gündüz olması halinde gidilen ülkede geceyse, yapay güneş ışığıyla donatılmış odalarda kalır. Gece olması gerektiğinde ise varılan noktada gündüz olsa bile odaya ışık girmesi engellenerek gece şartları hazırlanır. Bu tür sistemlerle personelin varılan yerin şartlarından etkilenmeden geri dönmeleri sağlanır. "Jet lag" sendromunun etkilerini en aza indirmek için başka önlemler de alınabilir. Varılacak noktaya uyum sağlamak için gidilecek yerin saatine, seyahatten birkaç gün önce uyum sağlanmaya çabalamak bunlardan biridir. Uzun süre kalmayacağında veya gidilecek yerde spor karşılaşmaları, iş görüşmeleri, imtihan gibi yüksek performans gerektiren olaylar planlandığında bu tür önlemlere gerek duyulabilir. Ayrıca bu gibi durumlar söz konusu olduğunda seyahati birkaç gün önceden başlatmak da bir çözüm olabilir. Randevuların imkân varsa kalkış noktasındaki en verimli saatlere ayarlanması bu görüşmelerdeki performansı artırabilir.

"Jet lag" sendromunun tedavisinde, ilaçlardan, ancak sınırlı düzeyde faydalanılır. Günümüzde kullanılan uyku ilaçları biyolojik ritmin uyumunu hızlandırmaz, sadece istenilen saatte uyumaya yardımcı olur.Seyahat sırasında uyumayı kolaylaştırmak amacıyla uyku ilaçlarından faydalanılabilir.

Melatonin ve "Jet lag" sendromunda kullanımı son senelerde ilaçlarda kullanılmaya başlanan bir maddeden özellikle söz etmek gereklidir. Bu madde, melatonin adı verilen ve beynin tabanında yerleşik olan pineal bezden salgılanan bir hormondur. Melatonin salgılanışı, karanlığın etkisiyle başlar ve uykuyu kolaylaştırır. Önceleri uyku verici etkisi olabileceği düşünüldüyse de hipnotik etkisinin sınırlı olduğ, buna karşılık biyolojik ritmi n eş zamanlamasında önemli rol üstlendiği ortaya çıktı. Son yıllarda yapılan çalışmalar, melatoninin belki de tek kullanımlarının "jet lag" sonrası ortaya çıkan uyum problemlerinin giderilmesi olduğunu gösterdi. Uyku saatlerinden önce alınacak melatonin biyolojik saatin gece şartlarına kolaylıkla uyumunu sağlar, daha doğru bir deyimle uyumu hızlandırır.